20. yüzyıl Türkiye’sinden anne öyküleri, anne-kız ilişkileri konusunda bize ne söylüyor?

Fatma Fulya Tepe*

Giriş

Bu yazı[1], bugüne kadar Türkiye’de satışa çıkmış, 20. Yüzyıl odaklı birinci ve Biricik Ebeveyn hikayeleri antolojisi olan Necati Güngör‘ün 2002 tarihli Benim Annem Hoş Annem – Seçilmiş Ebeveyn Öyküleri[2]‘nde yer Meydan anne-kız hikayelerine odaklanmaktadır. Bu Hikaye seçkisinde 38 Ebeveyn hikayesi bulunmakta, bunlardan 27’si Ebeveyn ve oğul münasebetlerine yer verirken, yalnızca 11 tanesi anne-kız ilgilerine yer vermektedir. Anne-kız alakalarını içeren bu 11 hikayeden yalnızca altısında anne-kız münasebetleri merkezi bir pozisyonda ya da ön planda yer almaktadır. Bu çalışmanın odaklandığı ve anne-kız bağlarının merkezi ehemmiyette yer verildiği bu altı hikayeden iki tanesi erkekler, dört tanesi ise bayanlar tarafından yazılmıştır. Bu yazıda Laf konusu hikayelerde anne-kız ilgilerinin nasıl yansıtıldığı, bu temsillerin bize anne-kız bağları konusunda ne söylediği ele alınmaktadır. Bu yazıda incelenen altı anne-kız öyküsüden yalnızca ikisinde, literatürde anasoylu anlatılarda sık rastlandığı söylenen anne-kız ortası nesillerarası güvensizliğin üstesinden gelinerek bir mutabakat sağlanması durumu görülmektedir. Geri kalan dördünde, anne-kız ortasındaki güvensizlik, farklılık, başka düşme ya da çatışma durumu devam etmektedir ve olduğu üzere kalmaktadır. Bu da, memleketler arası literatürdekinden farklı olarak, Türkiye örneğinde anasoylu anlatılarda daha sık rastlanan örüntünün anne-kız ortası aralık, uyuşmazlık ve çatışma olduğu manasına gelmektedir. Anne-kız ortası ara, uyuşmazlık ve çatışma ise edebi olgu seviyesinde anneden kıza kadınlık iletiminin kısmi yahut problemli olabileceğini gösterebilir. Aşağıda Necati Güngör’ün 2002 tarihli Benim Annem Hoş Annem: Seçilmiş Ebeveyn Öyküleri‘nde anne-kız bağını merkezde tutan hikayelerinin listesi yer almaktadır. Bu listenin gerisinden hikayelerin tahliline geçilecektir

İki Ana, İki Kız, Memduh Şevket Esendal (1926)

Esendal’ın bu hikayesi iki kısa modülden oluşuyor. Hikayenin her iki modülü da annelerin, hudutlu ve hasta Ufak kızlarına Bazen Vakit yalnızca yarı muvaffakiyetle sonuçlanabilen ilaç içirme ritüelleri hakkındadır. Ne annenin ne de kızın bir isminin olduğu birinci hikayede Ufak kız sekiz dokuz yaşlarında, ince ve sarı benizlidir. Annesi ona balıkyağı ve kahve içirme hedefindedir. Mevsiminde saatler süren bu ilaç içirme ritüeli sırasında Ebeveyn sabırlı, Fazla yumuşak, Fazla yavaştır. Kız ise ilaçtan korkmaktadır ve nazlıdır. Annenin kıza ilaç içirme ısrarı ve kızın içmeme konusundaki inadı ortasındaki git geller hikayenin konusunu oluşturmaktadır. öykü annenin kıza ilacı içirmesi, ana-kız çatışmasının sona ermesi ve ana–kız münasebetinin günlük rutinine dönmesiyle biter.

Öykünün ikinci modülü bu sefer beş altı yaşlarındaki şirin, sonlu, çalgı benizli ve ateşi olan kız çocuğu Emine’ye isimsiz annesinin ilaç içirme ritüeli hakkındadır. Kız ilacı içmek istemediğini, ilaçtan korktuğunu söyledikçe annesi onu türlü vaatlerle ikna etmeye çalışır. Bu ilaç içirme ritüeli de annenin ilacın yarısını kızın ağzına yarısını kendi yeni elbisesine dökmesiyle nihayet bulur. Ebeveyn yeni elbisesinin kirlenmesine sonlanmıştır; lakin Ufak kız hududun gelip süreksiz olduğunu bilir. Hikaye, annenin kızının hem dengesizliğinden şikayet etmesinin hem de onu sevdiğinin belirtilmesiyle nihayet bulur.

Bu hikayeler, Ebeveyn ve kız çocuğu ortasında geçen ilaç içirme vakıasını husus alıyor. Bu anne-kız buluşmasında anneler sabırlı, yumuşak, yavaş, kızlar da hasta, sonlu, ateşli, sarı benizli olarak sunulmaktadır. Bu Hikaye kesimlerinde anne-kız münasebeti başlangıçta çatışmalı olsa da Hikaye sonuna yanlışsız bu çatışma, kendini anne-kız ortası uzlaşma ve muahedeye bırakıyor. Baştaki anne-kız ortası güvensizlik aşılıyor. Annenin kıza ilaç içirmesiyle kız evlatta düzgünleşme başlıyor. İlaç içirme süreci sonunda nasıl bir fizikî bir güzelleşme süreci başlıyorsa, bu fizikî güzelleşmeye, anne-kız ortasındaki ilişkisel güzelleşmenin eşlik ettiğini düşünebiliriz. Bu da Cosslett’in sık rastlandığını söylediği anne-kız ortası karşılıklı mutabakatla sonuçlanan anasoylu anlatı örüntüsüyle Ahenk halindedir. Ayrıyeten, hikayelerden ikincisinde Ebeveyn ilacı içirirken ilaç yarı kızın ağzına yarı da annenin yeni elbisesine dökülür. Bu hem annenin yumuşaklığını ve nazikliğini hem de anne-kız ortası muahedeye ulaşmak için her iki tarafın da bir bedel ödediğini, karşılıklı bir fedakârlık yaptığını gösterir. Bu da anne-kız ortası nesillerarası inancın tesis edilmesinin bir kademesidir. Buna ilaveten, hikayede hem anne-kız karakterlerinin (biri hariç) isimsiz olması hem de hikayenin yalnızca ilaç içirme ritüelinin anlatımı ile sonlu olması nedeniyle, hikayedeki ilaç içirme ritüeli bir metafor olarak da düşünülebilir. öbür bir deyişle, annenin kıza ilaç içirmesi, Ebeveyn ve kızın ortalarındaki çatışmanın üstesinden gelmesi ve bunu ahenge dönüştürmesinin metaforu üzere de algılanabilir.

Pazarlık, Tahsin Yücel (1953)

Muhacir ailede delidolu, hiçbir işte dikiş tutturamayan babanın ölmesinden sonra Ahüzar bacı, kızı Elif’i doğurur. Ahüzar kızkardeş kızı Elif’i yaşatmak için canını dişine takıp çalışmış; gözlerini kaybetmiş ve sonunda dilenmeye başlamıştır. Dilencilikten Amel çıkmayınca “tertemiz ve namuslu günleri sona ermiş”, öbür bir deyişle seks personelliği yapmaya başlamıştır. Ahüzar bacı, hikayede “delik deşik elbiseler içinde, eli yüzü buruş buruş ve saçları bembeyaz” olarak, dokuz on yaşlarındaki Elif ise “yalınayak, yırtık ve kirli fistanıyla” resmedilmiştir. Hikaye, Ahüzar bacı’nın dilencilik yaptığı yerde uyanması ve kızı Elif’in ne Vakit geldiğini ve onu Çok örseleyip örselemediklerini sormasıyla başlar. Kız birincisi kadar güç olmadığını söyler. Buradan bayanın kızını seks personeli olarak çalıştırdığını anlıyoruz. Anne-kız ortasındaki bu diyalogdan sonra Halil ve Mustafa isimli iki genç uzaktan Elif’i işaret edip, konuşurlar; biri utanır Öteki parayla değil mi der. Yaklaşmaya yürek edemezler. Elif anasına geçenlerin niyetinin kendisiyle ilgili olduğunu söyler. Annesi “Gediciz mi?” der. Kız “Gediciz, neyleyim” der. Kız bir mühlet sonra “Ana kız daima bu türlü götürücüler beni, daima bu türlü mi yaşayıcık?” diye sorar anasına. Bayan bu sorudan tüyleri diken ola ola “Bir gün etlerin çürüyecek” diye düşünürken Allah’ın bir gün onları kurtaracağını söyler. Elif “Gidek bir gün burdan. Öbür bir memlekete gidek! Nasıl olsa muhacir değil miyik?” der. Bu ortada Halil ve Mustafa ikinci defa anne kıza yaklaşırlar ve gören olur diye çekinirler. Kız “Ana, biz de Güçlü meyyit muyuk birgün? Burada Nakit biriktirik ıcık. Öbür bir yere giderik.(…) Dün beni götüren oğlan Mevcut ya, o oğlan dedi ki: “Başka memleketlerde kız dükkancılar var” dedi. Ben de bir dükkan açarım orda. Karpuz satarım, üzüm satarım, alma satarım, erik satarım…” Anası onu dinlemez, aldırmaz, geçmişe odaklıdır. Kız buna hiddetlenir; fakat dudaklarını ısırmakla kalır. Üçüncü sefer Halil ve Mustafa, Ahüzar kızkardeş ve Elif’e yaklaşırlar ve bu sefer konuşurlar, Ahüzar kızkardeş ile pazarlık ederler. Az paraları olduğundan, bahçelerinden zerzevat, meyve de vermeyi vaat ederler. Anası Elif’e “Gider misin, ciğerim?” diye sorar. Kız içini çekip “neyleyim, giderim” der. Üçü uzaklaşır. Ahüzar kızkardeş artlarından “çok örselemeyin, Fazla ötelere götürmeyin” diye bağırır. Ahüzar Bacı’nın içi yanar ve Hikaye biter.

Bu Hikaye yoksulluk içinde sıhhatini yitirmiş, çalışamayan ve ne devletten ne de aileden hiçbir geliri olmayan bir annenin dokuz on yaşlarındaki kızını, seks personeli olarak çalıştırmak zorunda kalışının kıssasıdır. Kız Nakit biriktirip Öbür memleketlere gitme, Güçlü olma, dükkancı kız olma fikirlerini annesine açmakta; ancak annesi bunları duymazdan gelmektedir. Kız buna sonlanır; lakin pek dışarı vuramaz. Yani Ebeveyn ve kız duygusal ve düşünsel olarak farklı yerlerdedir. Ebeveyn geçmişe takılı kalmış iken, kız geleceğe uzanmak istemektedir. Kızın hala hayalleri ve umutları varken ve alternatif bir istikbal düşleyebiliyorken, Ebeveyn vazgeçmiştir, geleceğe dair rastgele bir umudu yoktur. Bu yüzden Ebeveyn ve kız ortasında duygusal ve düşünsel seviyede bir orta ve farklılık olduğunu söyleyebiliriz. Çocuk yaştaki kızını satarken içi yanar vaziyette resmedilen anne, içinde bulundukları duruma hapsolmuştur. Sonuçta Ebeveyn kızı istismar etmekte ve kızı satın almak isteyenler karşısında kıza güya Öbür bir seçeneği varmış üzere “gider misin, ciğerim?” diye sorarak isteğini alıyor üzere yapmaktadır. Halbuki “gider misin” diyerek ve “ciğerim” diye ekleyerek kızı yönlendirmektedir. Ahüzar kızkardeş kendi çaresizliğini Elif’e bulaştırmakta ve onun istikbal hayallerine de kendini kapamaktadır; kendi geçmişini onun geleceğine yansıtmaktadır. Burada Laf konusu olan, yoksulluk ve kâfi bir refah devletinin olmayışı yüzünden annenin kız çocuğunu desteklemek için hiçbir araca sahip olmaması ve annenin kendisi sakat olduğu için bulabildiği Biricik dermanın kızını seks objesi olarak satmasıdır. Bu da insan hayatının bedelinin yoksulluk ve toplumsal muhafazanın Noksan olmasıyla nasıl araçsallaştırıldığına işaret etmektedir. Artık bu türlü bir ortamda yırtıcılar ve avların olduğu orman kanunları geçerlidir. Kısaca Ebeveyn kız çocuğunu cinsel obje olarak satarak istismar etmekte ve kendi mağduriyetini böylelikle kendi jenerasyonundan kızının jenerasyonuna aktarmaktadır. Bu Fakir annenin yıkıcı olduğu bir anne-kız ilgisidir. Hikayedeki erkekler de, annenin çaresizliğini istismar ederek bir çocuğu seks oyuncağı olarak kullanmaktan çekinmemektedirler. Annenin ve çocuğun ihtiyaçlarına karşı yalnızca duyarsız değillerdir; tıpkı vakitte ihtiyaçları etkin olarak istismar etmektedirler. Yalnızca yoksulluğu zorlaştırmamaktalar; ayrıyeten onu aşağılayıcı yapmaktalar. Bu anasoylu bağlantıda hem düşünsel hem de duygusal düzlemdeki anne-kız ayrılığı, Sınıf ve toplumsal cinsiyet kesişiminde meydana gelen bir mağduriyetin Ebeveyn tarafından jenerasyondan nesile miras olarak aktarılmasına, yani bir mağlubiyet hikayesi ortaya çıkmasına yol açıyor.

Ayna, Leyla Erbil (1968)

Leyla Erbil’in edebiyatında annelerin ele alınışı Türk edebiyatının genelinden farklıdır. Tunç bu bahiste şunları söylemektedir:

(…) Leyla Erbil neredeyse bütün yazdıklarında Ebeveyn olma halini, annelik kurumunu, hem şahsî hem de toplumsal bir münasebet olarak karşısına alıyor. Onun kahramanlarının kesinlikle anneleri var. Anneyi karşısına almakla kalmıyor, hesaplaşıyor, oynuyor, oynarken eğleniyor, bizi de eğlendiriyor. Bazen Vakit Ebeveyn yüzünden canı acıyor, bizim de canımızı acıtıyor. lakin Tüm bunların ötesinde, anneyi soyuyor, çıplaklaştırıyor ve gerisindeki bayanı gösteriyor, Tüm kutsiyetinden “kurtarılmış”, vücudun istediği hazları fütursuzca aklından geçiren; yaşlı, bitkin ve hatta bunamış bayanları fevkalade bir ironiyle anlatıyor. (Tunç, 2000: 123)

Ayna hikayesindeki Ebeveyn de bu çizgiye uymaktadır. [3] Bu Hikaye yalnızca anne-kız bağı hakkında değil; fakat anne-kız ilgisi hikayedeki Kıymetli münasebetlerden biri olarak geçmektedir. Hikaye, iki göbek İstanbullu olan, Paşa kocasından dul kalmış İhtiyar bir bayanın kızına, oğluna, kendine, kapıcısına ve diğerine geçmişi ve şimdisi hakkındaki konuşmalarını içermektedir. İhtiyar bayan, hareketli ve kalburüstü bir hayat yaşamış, paşa kocasının vefatından sonra evlenmeyip, kızını ve oğlunu büyütmüş ve okutmuş olduğundan kendini fedakar olarak görmektedir. Kendini devrimci olarak gören oğlu, artık, Güney Amerika’ya gidip ölmeden en az iki Amerikalı öldürmeyi hedeflediğinden çekip gitmiştir. Kızı ise annesinin malı mülkü yalnızca kendisine kalacağından sevinmektedir. Kızı bayanın gündelik muhtaçlıklarının karşılanmasında aracılık etmekte; ancak bu ortada annesinin görmediğini zannederek gizli bâtın kapıcıyla sevişmektedir; bayanın Fazla Ehemmiyet verdiği pırlanta yüzüğü ise kapıcı tarafından çalınmıştır. Kızı ayrıyeten her gün annesinin yemeğine azar azar agu koymaktadır. Yalnız kalmak istemeyen İhtiyar bayan bunların farkında olmadığının sanılmasından Dolayı sevinmektedir. Bayan hikayede geçmiş hayatından bahsederken çocuklarını küçükken cinsel oyunlar oynarken yakaladığını ve bu yüzden onları cinsel organlarından yaktığını, bir daha da bu türlü oyunlar oynayamadıklarını söyler. Anne, çocukları hakkında “ikisi de yaralı olduklarından sevişemezler” der. Ebeveyn çocukların cinsel organlarını yaktığında, yalnızca onların tabu olan “kardeş aşkını” değil, genel olarak sevme ve şefkat kapasitelerini de yakıp yok etmiştir. Ebeveyn “kötü” aşkı yok etmeye çalışırken, genel aşkı, sevgiyi de yok edip kendisini çocuklarının sevgisinden yoksun bırakmıştır. Oğul konutu birkaç Amerikalı öldürmek için terketmiştir, kız annesini her gün zehirlemektedir. Her iki çocuk da katil olma tutkusuna sahip hale gelmişlerdir. Annesinin küçükken kızı cinsel cezalarla istismar etmesinin akabinde, annesi yaşlanıp kıza bağımlı olduğunda, bu sefer kızı onu istismar etmektedir. Anne-kız ortasında bir istismar döngüsü var. Bu hikayede de Ebeveyn tarafından başlatılmış yıkıcı bir anne-kız bağlantısı görüyoruz. Hikayenin sonunda anne-kız ortasındaki uyuşmazlığın üstesinden gelinememektedir.[4]

İskele Parklarında, Füruzan (1970)

Bu Hikaye daha Evvel anne-kız münasebetleri açısından Burcu tan tarafından ele alınmıştır. Şafak, bu hikayeyi annenin “ataerkil nizamı ve erkeğin meskeni geçindirme rolünü benimseyişinin, hikayede aktarılan mahrumluk ve anne-kız münasebeti üzerindeki etkisi” bakımından değerlendirmiştir ve annenin kızını, evlenmek yoluyla yoksulluktan çıkma planlarının önünde bir Mani olarak gördüğünü belirtmiştir (Şafak, 2007: 31). Fakat Şafak, anne-kız münasebetini anasoylu anlatılarla ele almamıştır. Hikaye, on ay Evvel kocasını Amel kazasında kaybettiği için daha da fakirleşmiş 30 yaşlarındaki bayanın hava almak için altı-yedi yaşlarındaki kızıyla gittiği deniz kenarında aklından geçen, geleceğe dair umutsuz fikirleri, kızıyla olan Biricik tük konuşmaları ve müşahedelerini mevzu almaktadır. On Yıl öncesinin nikahlık kıyafetleri içinde, elindeki eski kirli kemik rengi cilt çantasıyla Tanım edilen bayan, çocuk uğruna her şeyi feda ettiğini düşünmektedir. Kız çocuğu ise ter kokusu yayılan lastik çizmeleri, sıska bacaklarını örtmeyen kısa giysisi, kısa saçları ile betimlenmektedir. Annesi kızının uslu, biraz da inatçı, zayıf olduğunu düşünmekte, büyümesinin durduğunu gözlemlemekte; lakin bu duruma artık üzülemediğinin farkına varmaktadır. Ebeveyn kızının onu yaşından Ufak gösteren aptal tabirli bir yüzü olduğunu düşünürken, kızı annesini Fazla beğenmektedir. Ebeveyn bir yıldır yıkanmadığını ve kızını ise hiç yıkayamadığını aklından geçirir. Burada bayanın paklık üzere hayatın kimi Temel ögelerinden vazgeçtiğini, yani yenildiğini anlamaktayız. Aslında olmuş olan kocanın vefatıyla bayan ve kocası ortasında yapılmış olan ataerkil kontratın ihlal edilmesidir. Bu kontrata nazaran kocasının dışarıda çalışıp Nakit kazanması, bayanın çocuk doğurup, büyütüp, konut işleriyle ilgilenmesi gerekiyordu. Halbuki adam ölerek, üstüne düşeni yapmamış oldu. Kontrat böylelikle lağvoldu. Bayan adamı öldüğü için suçlamaktadır ve hayatta bir şeyler yapmak, çocuğunu sevmek için motivasyonu bulunmamaktadır. Annenin gelirsiz hayatında kızıyla irtibatı zayıftır; örneğin çocuk annesinin dikkatini sokakta gördüğü bir subayın kılıcına çekmeye çalıştığında “(…) kadın çoğunlukla, çocuğun görmesi için uyardığı şeyleri görmemiş olurdu” (s. 280). Bayan çocuğu ciddiye almamakta; hatta onunla alay etmektedir. örneğin çocuk vapurların gerisindeki köpüklerin nereden çıktığını sorduğunda, annesi “-Gemiciler çamaşır yıkayıp suyunu döküyorlar” der. Bayan, çocukla olan diyaloglarında çocuğun sorduğu sorular karşısında onun aptal olduğunu düşünmektedir. Yani Ebeveyn kızını direkt aşağılamaktadır. Bu hikayede anne-kız ilgisinin, bir eşitsizlik ekseni olarak Sınıf ile etkileşimini görmekteyiz. Daha spesifik olarak anne-kız bağlantısının alt Sınıf şartlarla nasıl etkileştiğini görüyoruz. Alt Sınıf şartlar, gelirsizlik, işsizlik, mesleksizlik, barınacak yere sahip olmamak ile karakterizedir. Bu şartlarda rastgele bir devlet ya da aile dayanağı bulamayan anne-kız ikilisinin toplumsal dışlanmaya maruz kaldıkları söylenebilir. Toplumun dışında kalmış Ebeveyn kendi muhtaçlıklarını karşılayamamakta, intihar etmeyi düşünmektedir. Bu şartlar altında kızının gereksinimlerini da karşılayamamaktadır ve kızına olan ilgisini kaybetmiştir. Hatta bayan kızının olmadığı bir hayatı düşlemektedir. Özcesi üstte sayılan alt Sınıf şartlar yıkıcı bir anne-kız alakasına yol açmaktadır. Bayan hikayenin sonuna hakikat, kızı okula yazdırırsa, Amel arayabileceğini düşünür; ancak kızın Okul muhtaçlıklarını karşılayabilecek bir ekonomik kaynağı olmadığı için çözümsüzdür. Bu sorunu çözse bile kentte nereden Amel bulabileceği konusunda hiçbir bilgisi olmadığından karamsardır. Hikayeye Yargıç olan zayıf, sıhhatsiz ve itimat hissinden mahrum anne-kız bağlantısı, Ebeveyn kızın durumlarıyla ilgili ortak bir tabanda yapan bir sonuca ulaşmalarıyla bitmemekte, bu açıdan da karşılıklı bir anlayışın sağlandığı anasoylu anlatı örüntüsüne Ahenk göstermemektedir.

Balkon, Ayhan Bozfırat (1972)

Balkon’da birebir aileden birlikte yaşayan üç nesil bayanın (anneanne, Ebeveyn ve kız evlat) konutta kendi ortalarında geçen diyaloglarına yer verilerek anneanne-anne-kız ilgileri gösterilmektedir. Hikaye, genç kızın konutlarındaki parmaklıksız balkona çıkıp aşağıdaki sokağı seyretmesinin Daimi olarak annesi tarafından engellendiğini söylemesi ve bundan şikayet etmesiyle ile başlar. Daha sonra Ebeveyn de konuşma sırasında kendi annesinin ona karşı müdahaleci tavrından bahseder: “Her şeyime karışırsın (…). Oldum bittim karışırsın. Hala da karışıyorsun. Koskoca bayan oldum, hala attığım her adımın hesabını vereyim istiyorsun“. Gerisinden genç kız irkilerek ne annesi ne de anneannesi üzere olmak istediğini söyler. Annesi neden kendisine benzemek istemediğini sorduğunda genç kız, küçüklüğünde annesinin daima Üzücü bir şey olmasını beklediğini, yağmurun bile çamaşır yıkadığı vakitlerde onunla zıtlaşmak ve onu üzmek için yağdığını söylediğini ve kendisinin de annesinin bu söylediklerine inanarak büyüdüğünü söyler. Bu noktadan sonra annenin kendi kendine kısık sesle konuştuğu bir kısım gelir: “Yaşamı nedir ki bir bayanın? (…) Bayanların ömürlerinin birçoklarını beklemek alır. Daima bekler. Gençken düzgün şeyler bekler. Her geleceğin güzel olduğuna inanır. Sonra sonra bakar ki… Evvelce anasından babasından bekler. Bulamaz olağan. Bu Sefer kocasından beklemeye başlar. Her şeyi kocasından bekler. Yeniden bulamayınca çocuklarına sarılır bütün gücüyle. Yüklendikçe yüklenir çocuklarına!“. Bu alıntıda anne, kızına karşı sınırlamacı tavrının temelinde ataerkil anneliğinin yattığını itiraf ediyor üzeredir. Açıklamak gerekirse: Bayan başlangıçtan beri birinci Evvel ailesi tarafından, sonra kocası tarafından sevilmeyi beklediği edilgen bir pozisyona konulmuştur. Beklediği sevgi ailesi ve kocası tarafından verilmeyince sonunda sevgi için çocuğuna dönmüştür. Çocuğu istediği sevgiyi veremediğinde, onu reddetmiştir ve böylelikle Öbür bir ret ve sevgi hasreti döngüsü başlamış olur. Hikayede daha sonraki bir yerde kız, annesinin hiçbirşeyden mutlu olmadığını, geçmişte de artık de herşeyine karıştığını söyler. Bunun akabinde Ebeveyn de bu davranışını kızın çocukken hiç Laf dinlememesi ve Daimi sokakta kendini yaralamasıyla gerekçelendirmeye çalışır. Bu sırada anneanne devreye girerek annenin çocuğu oynamak için özgür bırakmak yerine konuta hapsetmeye çalıştığını söyler, bu yüzden de çocuğun dışarı çıktığı Vakit delicesine koşup kendini yaraladığı yorumunu yapar. Bu noktada Ebeveyn de, kendi annesinin daima onu kısıtladığını, bir kusur bulduğunu ve suçladığını söyleyerek onun anneliğine eleştirisini yapar. Yani hikayede Evvel kız, sonra anne, sonra Yine kız ve sonra Yeniden Ebeveyn sırayla kendi annelerinden şikayet etmektedir. Hikayede, ayrıyeten anneanne, torun ve kızıyla olan konuşmalarında yer yer yaşlıların istenmediği hissini işleyerek, bu üçlüde en güçsüz pozisyonda olanın kendisi olduğunun altını çizer. Hikayenin sonunda, kapı çalar ve annenin balkon kapısına duvar ördürmek için bir ehil çağırdığı anlaşılır. Balkon kapısına duvar örülmesiyle, kızı heyecanlandıran balkon büsbütün ortadan kaldırılmış olacaktır. Hikaye, kızın buna reaksiyon olarak yapmayı Hayal ettiklerinin gözlerine yansıyan parıltısıyla biter. Bu hikayede hem anneanne hem de anne, kızları tarafından sınırlamacı, denetimci ve müdahaleci olarak algılanmaktadır. O denli görünüyor ki bu sınırlamacı, denetimci ve müdahaleci Ebeveyn modeli, çatışmalı bağlarına Karşın anneanneden anneye iletilmiştir. Bu da çatışmalı anne-kız bağlarında de anne-kız özdeşleşmesinin Muhtemel olabildiğini gösteriyor. Kız ise ne anneannesine ne annesine benzemek istemektedir. Az Evvel söylendiği üzere burada hem anneanne-anne hem de anne-kız ilgileri çatışmalıdır. Kız hikayede niyet seviyesinde isyankar olmasına karşın, davranış seviyesinde annesine şimdi karşı gelmemiştir; lakin geleceğini sezdirmiştir. Hikaye, balkona parmaklık örmek için ehil gelmesi, anne-kız ortasındaki Fikir farkının balkona örülen duvarla somutlaşması ve bunun gelecekte Öbür fizikî farklı düşüşlere gebe olduğunun sezdirilmesiyle biter. Bu anasoylu münasebetlerin sunulduğu hikayede, hem anneanne-anne hem de anne-kız bağları, Cosslett’in söylediği üzere jenerasyonlar ortası güvensizliğin karşılıklı üstesinden gelinmesiyle sonuçlanmamaktadır. lakin buna karşın, hikayeye nazaran en azından anneanneden anneye ortalarındaki çatışmalı bağlantıya Karşın bir annelik modeli (ki bu sınırlamacı, müdahaleci ve denetimci bir annelik modelidir) iletilmiştir. Yani anasoylu bağlantılar hem anne-kız uyuşmazlığıyla hem de buna Karşın bir ölçüde anne-kız özdeşleşmesiyle sonuçlanabilmektedir.

Geyikler, Annem ve Almanya, Nursel Duruel (1982)

Bu Hikaye babası evvelden Almanya’ya Amele olarak gitmiş; fakat orada sistemsiz bir yaşama geçtiğinden ailesine bakmamaya başlamış bir kız çocuğunun nazar açısından anlatılıyor. Hikaye, bir gece vakti İstanbul’da Irak bir aile dostunun konutundaki bir odada geçiyor ve Evvel anneanne-anne ortasındaki, sonra anne-kız ortasındaki konuşmalara ve olaylara dayanıyor. Ailenin Türkiye’deki kısmı anneannenin eşinden kalan dul maaşıyla geçinmektedir. Annenin sonraki sabah, Almanya’daki eşinin yanına, ona nihayet bir Talih Teklif etmek ya da orada yeni bir hayata başlayıp çocuklarına bakabilmek ve çalışma hayatına girmek için gitmesi Laf hususudur. Tüm bunları kız çocuğu hikayenin birinci yarısında anneannesi ve annesi o gece fısıldayarak konuşurken duyar. Annesi yatmak için birebir yatağı paylaşmak üzere kızının yanına geldiğinde, çocuk kendini engellemeye çalışmasına Karşın ayrılık gözyaşlarını tutamaz; ağlar. Sonunda annesi dayanamayarak hem “yeter” der, hem de ona sarılır ve sevgi gösterir. “Anadan ayrılmak zorsa, evlatlardan ayrılmak daha zor” der. Buradan sonra çocuk, ailesinin Mesut bir atmosferde derede kilim yıkadığı ve annesinin dünyadaki en hoş ve kuvvetli bayan olduğu bir Hayal görür. Uyandığında annesi bir saat Evvel yola çıkmıştır. Çocuk ağlayacak üzere olur; ancak büyümek, Mesut düşleri gerçekleştirmek için savaşmaya karar verir.

Bu Hikaye Sınıf ekseniyle anne-kız bağlantısı etkileşimini bahis almaktadır. Daha spesifik olarak, kısıtlı ekonomik kaynaklar nedeniyle anne-kız çocuk ayrılma hikayesidir. Ebeveyn ve kızın gece yataktaki konuşması, çocuğun ıstırabının annesinin kederi olduğunu, karşılıklı fedakarlığın yapıldığını ve annenin kıza onu sevdiğine dair teminat verdiğini gösterir. Kız çocuk annesinin sevgisinden emin olduğu için, uyandığında büyümek ve Mesut aile düşlerini gerçekleştirmek için, ağlamak ya da Ebeveyn kaybı nedeniyle Yas tutmak yerine savaşmayı seçer; kendisine umutlu bir istikbal düşlemek için müsaade verir. Bu hikayede Ebeveyn ve kız tarafları ortasındaki aralık, hikayenin sonunda anne-kızın beraberce üstesinden geldiği bir buluşmayla sonuçlanıyor. Ekonomik meseleler Ebeveyn ve kızı ayrılığa zorluyor; bu ayrılma durumu Ebeveyn ve kız ortasında fizikî orta yaratsa da duygusal orta yaratmıyor. istikbal Ebeveyn için potansiyel, kız için ümit doludur.

Sonuç

Annelik ilişkisel bir kavramdır. Zira Ebeveyn olmak, bir kişinin kendi başına olabileceği bir şey değildir. Ebeveyn dışında bir de çocuğun varlığını ve bu iki özne ortasında bir anne-çocuk alakasının varlığını gerektirir. Anne-çocuk ortasındaki bu ilişkisellik, anasoylulukta anne-kız evlat ortasındaki bağlantı olarak somutlaşmaktadır. Bu yazıdaki hikayelerin hepsi anneanne-anne-kız evlat ilgilerini ya da anne-kız ilgilerini içeren anasoylu anlatılardır. Bu Ebeveyn kız ilgilerine yer veren anasoylu anlatılarda dikkat çeken bir nokta, babaların etrafta olmamasıdır. Bu hikayelerde babalar ya ölmüş ya da uzaktadır. O denli görünüyor ki anne-kız alakaları yalnızca baba öldüğü yahut etrafta olmadığı Vakit görünür olabiliyor. Buna Karşın dikkat çeken bir öbür nokta da annenin kız çocuk için doğal, vazgeçilmez bir figür olarak sunulmasıdır.

Cosslett, anne-kız ortasındaki nesillerarası birinci dehşet, güvensizlik ve yanlış anlaşılmanın, bir biraraya gelme ya da karşılıklı tanıma anında üstesinden gelinmesinin, anasoylu anlatılarda karşımıza Fazla sık çıkan bir örüntü olduğunu; bu Ebat olmaksızın, anasoyluluğun, babasoyluluğun hiyerarşik bir jenerasyon çizgisi biçiminde yalnızca bir ayna-imajı olacağını söylemişti (Cosslett, 1996: 8). Lakin Cosslett’in bu önermesinin daha Fazla anasoylu anlatıların, bir idealleştirmesine dayandığı söylenebilir. Bu yazıdaki hikayelerden yalnızca İki Ana, İki Kız ve Annem, Geyikler ve Almanya hikayelerinde anne-kız ortası güvensizliğin üstesinden anne-kız olarak beraberce gelme deneyimlenmektedir. Geri kalan dört hikayenin hepsinde Ebeveyn ve kız taraflar ortasındaki alakada başta bulunan duygusal farklılık ya da ayrılık hikayenin Geri kalanında da devam etmekte, Hikaye kimi de fizikî farklı düşme ile yahut uyuşmazlıkla sonuçlanmaktadır. öbür bir deyişle bu dört hikayede, hikayenin başındaki anne-kız ortası birinci güvensizlik, Hikaye sonunda da tekrarlanmakta, netleşmekte, tazelenmekte ve Laf konusu anne-kız bağlantısının inançlı olmadığı konusunda bir karşılıklı muahede oluşmaktadır. Bu manada, Cosslett’in anasoylu anlatıların sık rastlanan teması konusunda söylediklerinin Türkiye bağlamında geçerli olmadığını söyleyebiliriz. Yani Türkiye’de, anasoylu anlatılarda Fazla rastlanan örüntü, anne-kız ortasındaki nesillerarası birinci dehşet, güvensizlik ve yanlış anlaşılmanın kız-anne ikilisinin bir biraraya gelmesi ya da karşılıklı tanıma anında üstesinden gelmesi değildir. Bunun yerine Türkiye’de anasoylu anlatıları daha Fazla karakterize eden örüntü, nesillerararası illk güvensizliğin hikayenin bitimine dek devam etmesi ve duygusal ve kimi de fizikî farklı düşme ile ya da uyuşmazlıkla sonuçlanması olarak görünmektedir.

Cumhuriyet tarihinde 20. Yüzyıl odaklı ve Ebeveyn temalı olup da satışa çıkmış Biricik Hikaye antolojisindeki anne-kız ilgilerine yer veren altı hikayeden dördünde anne-kız münasebetlerinin karşılıklı itimat içermeyen, sonunda tarafların bir mutabakata varmadığı, yıkıcı ilgiler olarak temsil edilmesi ise manalıdır. Söylendiği üzere kadınlık anneden öğrenilir. Halbuki bu hikayelerde, kızların annelerinden öğrenebileceği yalnızca inançlı olmayan ve yıkıcılıkla dolu bir kadınlıktır. Ayrıyeten, bu hikayelerden kimilerinin anne-kız mağlubiyet hikayeleri olduğunu da göz önünde bulundurmalıyız. Bu yazıda kullanılan anlatıların, toplumsal şartların aynası olarak fonksiyon gördüğü düşünüldüğünde, elimizde anneler üzerindeki ataerkil baskının en azından dolaylı bir ispatı olduğunu söyleyebiliriz. Bu ataerkil baskı, bayanların kendine inancının ve kızlarına müspet bir kadınlık iletimi yeteneğinin altını oymaktadır.

Referanslar

Cosslett, T. (1996). Feminism, matrilinealism, and the ‘house of women’ in contemporary women’s fiction. Journal of Gender Studies 5(1), 7–17.

Güngör, N. (2002). Benim annem hoş annem: Seçilmiş Ebeveyn öyküleri. İstanbul: Bulut.

[1] Bu yazı, bir kitap kısmının modülü olarak 2022 yılında Prof. Dr Esra Engin ve Dr. Gizem Beycan Ekitli editörlüğünde Anneler ve Kızları isimli kitapta Ege Üniversitesi Yayınları tarafından basılmıştır.

[2] Türkiye’de Necati Güngör’ün Ebeveyn temasındaki 2002 yılında basılmış ve satışa çıkmış Benim Annem Hoş Annem: Seçilmiş Ebeveyn Öyküleri başlıklı antolojisinden evvel, 1991 yılında Arif Ay, Anne Hikayeleri başlıklı bir Ebeveyn hikayeleri antolojisi hazırlamıştır ve Laf konusu antoloji T.C. Devlet Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Fakat Arif Ay’ın Ebeveyn hikayeleri antolojisi, Necati Güngör’ün antolojisinin bilakis satışa çıkmamış, yalnızca kütüphanelere ve gibisi kurum ve bireylere Armağan olarak verilmiştir. Bu çalışmanın müellifi Arif Ay’ın satışa çıkmamış bu Ebeveyn hikayeleri antolojisi konusunda da bir araştırma yürütmektedir.

[3] Leyla Erbil’de Ebeveyn ve kız temsilleri hakkında benzeri yorumlar için bknz: Baş, S. (2012). Leyla Erbil’in Hikayelerinde Bayan Kimliği ve Başkaldırı. Türk Lisanı ve Edebiyatı Mecmuası, 38.

[4] Leyla Erbil Ayna isimli hikayesi’nin Öbür bir yorumu için Gülşah Kandemir’in 2016 tarihli Türkiyat Araştırmaları Mecmuası’nda yayınlanan “Leylâ Erbil’in Hikayelerinde Bayanlar ve Çocuklar” isimli çalışmasına bakabilirsiniz.