Bundan tam 100 Yıl Evvel 1 Kasım’da, altı yüzyıllık Osmanlı saltanatı sona erdi. 17 Kasım’da ise nihayet Osmanlı padişahı, İngiltere’nin yardımlarıyla İstanbul’dan ayrıldı.
Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde Anadolu’da başlayan işgale karşı ortaya konan ulusal Mücadele’yle cumhuriyete giden yol açılmıştı.
Peki, 20. Yüzyıl başlarında “saltanat” fikri yıkılmaya, sorgulanmaya başlamış mıydı? Mustafa Kemal Samsun’a giderken aklında cumhuriyet kurmak Mevcut mıydı? Saltanat 1 Kasım 1922’de nasıl kaldırıldı, Kamu ve aydınlardan nasıl reaksiyon gördü?
Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, “Saltanatın kaldırılması, cumhuriyete giden yolu açan en Değerli dönemeçlerden biri” diyor ve ekliyor: “Ancak 1 Kasım’da pek Fazla şahıs halifenin zayıf bir devlet lideri olarak idarede kalacağını düşünüyordu”.
“Vahdettin’in uyguladıkları cumhuriyetçilerin sayısını artırdı”
Sultan Vahdettin, Osmanlı İmparatorluğu’nun 36. ve nihayet Padişahı
Birinci Dünya Savaşı sonunda çöken dört Aka imparatorluktan biri de Osmanlı’ydı.
Kuyaş, 1900’lerde cumhuriyetin üniversal bir değer olmadığını ve sırf Fransa’da bulunduğunu vurguluyor. Portekiz’de 1911 yılında kurulan cumhuriyetin Fazla kısa ömürlü olduğunu ekliyor.
“Özellikle batı ve şimal Avrupa’da parlamentoların üstün olduğu bir sistem Fazla uzun vakitten beri kurulduğu için, oralarda hükümdarları devirmek üzere bir niyet yok. Bu Almanya ve Avusturya’da da savaştan sonra ve biraz da galiplerin diretmesi yoluyla olacak. Olağan Bolşevik Devrimi’nden sonra çarlığa nihayet verilecek.”
Ancak Osmanlı’da II. Meşrutiyet devrini ve Fransa’nın Osmanlı entelektüelleri üzerindeki tesirini hatırlatan Kuyaş, Atatürk’ün “Çok daha genç bir yaştan itibaren cumhuriyetçi olduğu” fikrine inandığını ve azınlık olsalar da onun üzere düşünen pek Fazla şahıs olduğunu belirtiyor:
“İsmet Paşa’nın da daha Edirne’de İkinci Ordu’da genç bir yüzbaşıyken cumhuriyetçi fikirler taşıdığını biliyorum. 1913’te de ‘İttihatçılar saltanata nihayet verip cumhuriyeti ilan edeceklermiş’ üzere dedikodular dolaşıyor ortalıkta. ‘Ateş olmayan yerden duman çıkmaz’ diye düşünebiliriz. Zati sosyalistler de cumhuriyetçi.
“Ancak bizde cumhuriyet fikri kuvvetlenmeye 1916’da Veliaht Yusuf İzzettin Efendi’nin intiharından sonra; meclis üstünlüğü fikrine, İttihat ve Terakki’ye kindar bir halde Hasım olan şehzade Vahdettin Efendi’nin veliaht olmasıyla başlıyor. İttihat ve Terakki içinde cumhuriyete geçmek isteyenler var.
“Halifenin devlet lideri olması bekleniyordu”
Yaygın kanıya nazaran saltanat, Lozan barış görüşmelerine hem İstanbul hem de Ankara’nın Davet edilmesi üzerine “iki başlılığı” bitirmek için alınan bir karar. Lakin Kuyaş, “Bana kalırsa bu yanlış” diyor.
“Elimizde birtakım Fazla Kesin deliller Mevcut ki daha Eylül ayında saltanatın kaldırılmasına karar verilmiş” diyen Kuyaş, şunları ekliyor:
“Mustafa Kemal’in yaptığı bir hile var. Saltanata bağlı bir grup arkadaşlarını ikna etmek için ‘Saltanatı kaldıralım, eski sultan kadar kuvvetli anayasal yaptırımı olmayan bir halife devlet lideri olsun’ diyor.
“Mesela Ekim ayının 19’unda Refet Paşa şark Trakya’yı, bir biçimde yönetmek için, İstanbul’a geldiğinde yaptığı konuşmalarda sultan ve saltanattan hiç bahsetmiyor, yalnızca halifeden bahsediyor. Halifenin zayıf devlet lideri olması sisteminin memorandumunu, İstanbul hükümetinin bir bakanına veriyor. İstanbul’da yaptığı konuşmalarla bu güzelce gün yüzüne çıkıyor.
“Ekimin 22, 23’ü üzere Lozan’dan Davet yeni gelirken, saltanatın kaldırılıp Öbür bir anayasal nizama geçileceğine Olumlu bakan birtakım başyazılar çıkmaya başlıyor İstanbul gazetelerinde. ‘Saltanatı kişisele kalkacak, saltanatı milliye’ istikbal deniyor.
“Yani 1 Kasım’dan Fazla Evvel hem karar verilmiş hem de Ankara’nın idaresinde olmayan İstanbul’un önde gelen gazetecileri bile ikna olmuş vaziyetteler.”
Ancak Kuyaş, saltanatın kaldırılmasının meşruti monarşinin, yani parlamentolu monarşinin bitmesi manasına gelmediğini de vurguluyor: “1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılırken Fazla Aka oranda lehte oy kullanılıyor mecliste ancak o insanların Kıymetli bir kısmı saltanat kaldırıldıktan sonra halifenin devlet lideri olmasını bekliyor”.
Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusu ve birinci Cumhurbaşkanı
İngilizler daha 1919’da ‘cumhuriyetçi general’ diyor
“Mustafa Kemal Samsun’a gitmeden bir ay evvel, Nisan ayında yazılmış bir İngiliz istihbarat raporunda kendisinden ‘cumhuriyetçi general’ diye Laf ediliyor” diyen Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, Erzurum’da şimdi kongre toplanmadan cumhuriyetten bahsedildiğini ekliyor.
“Çok hoş bir anekdot var, Süleyman Necati Güneri’nin anılarında. Mustafa Kemal, Erzurum etrafında gezintideyken Albayrak Okulu öğrencileri onu görünce yanına gelerek ‘Yaşasın cumhuriyet’ diye bağırıyor. Bu hocalarının cumhuriyetçi olduğunu gösteriyor. Yani Mustafa Kemal’in 1919’da, muvaffakiyete ulaşıldığı takdirde cumhuriyete geçmek istediğine Kesin gözüyle bakabiliriz.”
Bu sırada İstanbul’da olan biteni takip edebilenler ortasında bu haberleri sevinçle karşılayanlar olduğu kadar korkanlar da var.
Kuyaş, “Vahdettin’in siyasetinin cumhuriyetçilerin sayısını artıracağını ve Anadolu’dakilerin başarılı olmaları halinde, 1909’da olduğu üzere padişah değiştirmekle yetinmeyip tahtı da bir formda ortadan kaldıracaklarını düşünenler var” diyor.
Ankara Vahdettin’in kaçmasını istiyordu
Cumhuriyet’in birinci başbakanı İsmet İnönü (solda) ve Mustafa Kemal Atatürk
Saltanat kaldırıldığında İstanbul’un şimdi Ankara idaresinde olmadığını hatırlatan Kuyaş, saltanat kaldırıldığında İstanbul’da devlet kalmadığı için buradaki hükümetin istifa ettiğini Anlatım ediyor:
“Ama Ankara şimdi İstanbul’a Yargıç değil. Mudanya Bırakışması’nda İstanbul’un işgalinin lakin barışın yapılıp onaylanmasından sonra biteceği söyleniyor. O nedenle İstanbul’un kurtuluşu 6 Ekim 1923’tür”.
Kuyaş, Ankara’nın Vahdettin’in ülkeden ayrılmasını istediğini, bu tarafta Siyaset yürüttüğünü zira böylelikle “eski bir Osmanlı halifesini mahkeme etmekten kurtulduğunu” belirtiyor.
“1 Kasım’dan sonrası biraz garip. O güne kadar Ankara’da birçok kişinin ‘hain’ sıfatıyla Laf ettiği Vahdettin, hala halife. ancak Alışılmış o günlerde birçok nedenden dolayı saltanatla Bir arada hilafet kaldırılmıyor.
“Eğer Vahdettin’in halifeliği kaldırılırsa tekrar ‘Vahdettin Efendi’liğe’ düşer ve o Vakit tevkif edilip mahkeme edilmesi lazım vatan haini olarak. Ankara hükümeti bunu yapamıyor natürel. O nedenle Ankara hükümeti yanlısı olan gazetelerde Fazla Misli ve imalı yayınlar yapılıyor. ‘Bu hala hangi yüzle orada oturuyor’, ‘Halkın galeyana gelip sarayı başına yıkmasından korkmuyor mu’ üzere sözlerle onu korkutuyorlar.
“O da İngilizlere ‘Hayatım tehlikede’ diyor ve sığınma talep ediyor. Bu Fazla parlak bir siyasal hareket. Üstelik bir İngiliz gemisine binerek kaçmış olması, ezelden beri hain olduğunun defacto ispatı oluyor.”
Kuyaş ayrıyeten ülkeyi terk eden Vahdettin’in yerine geçecek halifenin olağanda taht sırasına nazaran vazifeye geleceğini, fakat halifenin Meclis tarafından seçildiğini vurguluyor:
“Her ne kadar sonuçta sırası gelen şahıs seçilmiş olsa da bu durum meclisin halifeden üstün olduğu gösteriyordu.”
“Mustafa Kemal meclis üstünde kontrol istemiyor”
Önce saltanatın kaldırıldığını, sonra cumhuriyetin ilan edildiğini, bunu hilafetin kaldırılmasının izlediğini ve anayasanın en nihayet hazırlandığını vurgulayan Kuyaş, “Çünkü anayasa yapılacak olursa üçte iki çoğunluk lazım. Bu iki taraf için de Fazla güçtü. Cumhuriyet için mecliste 158 şahıs oy vermişti. Bunu unutmamak lazım. Bu sayı üçte ikinin Fazla altındaydı” diyor:
“Ziya Gökalp’in Aka Taarruz’dan bile evvel, Temmuz ayında yayımlanan bir makalesinde, ‘Geçmişi ne kadar ulu ve parlak olursa olsun saray düşmanlarla işbirliği yaptığı saptandığında Tüm bu şanını, parlaklığı sıfırlamış olur” diyordu.
“Yani Ziya Gökalp Beyefendi, zaferden evvel sarayı ortadan çıkarmış aslında. Saltanatın kaldırılacağına ait planlar ortaya çıktığında İstanbul basınında pek de ittihatçı falan olmayan Ahmet Emin Yalman üzere bir gazeteci bile bunu Olumlu karşılıyor.
“Gerçi o günlerde yeni bir anayasa yapılıp halifenin zayıf bir devlet lideri olarak varlığını sürdüreceğine dair niyetler Mevcut fakat Mustafa Kemal bunu istemiyor. Zira o Tekrar bir Cin meşrutiyet olacaktı.
“Cumhuriyet olması; tarafsız, partisi olmayan bir devlet liderinden kurtulma yolu oluyor. Bu da artık büsbütün parlamento üstünlüğünü sağlamış olan kümenin, rastgele bir Mani ve kontrol olmadan istediği üzere siyaset yapmasını sağlıyor.
“Saltanat ve halifeliğin kaldırılması Öbür birtakım esaslı ıslahatlarda gördüğümüz muhalefeti yaratmıyor. Saltanatın kaldırılmasını istemeyenler bile bir mühlet sonra ‘Böyle de olur tamam canım’ diyor.”
Yorum Yok