Türkan Saylan’ın ölümünün 13. yılı: Korkusuz bir eğitim ve halk sağlığı savaşçısı

Genel May 18, 2023 Yorum Yok

Öykü Altuntaş

Bu haber BBC Türkçe’de ilk olarak 18 Mayıs 2018’de yayımlanmıştı

1980’de Kamu ortasında “cüzzam” olarak bilinen lepra üzerine çalışacak bir Yardımcı arayan Prof. Dr. Türkan Saylan’ın meslektaşı Müeyyet Perk, yeni mezun hemşire Ayşe Yüksel’i arar. Akademisyenlik imtihanlarına hazırlanan genç bayan “Hayır” der.

Ayşe Yüksel, gelen ısrarlı aramalar sonrası, “Müeyyet Hocam siz söyleyemiyorsunuz herhalde, ben gidip söyleyeyim” diyerek Türkan Saylan’ın odasının yolunu fiyat.

İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ndeki odanın kapısı sonuna kadar açıktır. Yazmalı perdeleri, yerdeki Anadolu kilimi, masasındaki maden çalışanı heykeli, telefon ile konuşması, hemşire, Tabip ve hastalarıyla olan irtibatı Yüksel’i şaşırtır:

“O güne kadar bir profesör doktorda görmediğim şeylerdi. ‘Hayır’ demeye gittiğim odasında ‘Evet’ dedim. Hiçbir Vakit da pişman olmadım.”

Türkan Saylan’ın Ayşe Yüksel’le olan hoca Talebe münasebeti, 30 yıllık sıkı bir yol arkadaşlığına, yalnızca lepraya değil, bu hastalığa yakalananların toplumda yaşadığı toplumsal dışlanmaya karşı da kuvvetli bir gayrete dönüşür.

1983’te Van’da bir göçer obasında çalışmalarını sürdürürken

Lepra konusunda mesuliyet almak istedi

Tıp fakültesi öğrencisiyken evlenen Türkan Saylan, birinci çocuğuna gebeyken ders için Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’ni ziyarete masraf. Gördüklerinden Fazla etkilendiğini düşünürken bahçe duvarının Hariç tarafındaki lepra servisindeki hastalar dikkatini çeker.

Ayşe Yüksel’in Saylan’dan dinlediği anıları şöyle:

“Türkan Hoca ve arkadaşlarına hastalara dokunmamaları ve uzaktan bakmaları söylenmiş. Türkan Hoca Fazla şaşırmış – ‘Bir Tabip olarak neden dokunmayalım’ diye! O gün karar vermiş, ilerde bir gün bu husus ile uğraşacağına. Mezun olmuş, çocuklarını büyütmüş, cildiye uzmanı olmuş. Artık vakti geldi diyerek İngiltere’ye lepra konusunu öğrenmeye gitmiş. Bir Yıl sonra Türkiye’ye dönerek sıhhat Bakanlığı’na Müracaat edip, lepra konusunda mesuliyet almak istediğini söylemiş.”

“1958 yılıydı. Bakırköy akıl Hastanesi’ni görmeye gitmiştik. Çırılçıplak, düzgünleşme bahtı olmayan, bakımsız, sahipsiz birçok insan parmaklıkların ardındaydı. Cüzzamlılar pavyonuna giderken, ‘Sakın yaklaşmayın, ellerinizi değdirmeyin, Irak durun’ diye uyarıyorlardı bizi. Bu bana Fazla Aksi geldi birden. Hayvanat bahçesine mi gidiyoruz?“

Türkan Saylan‘ın“Güneş Umuttan Artık Doğar“ adlı kitabından

1983’te Van’da bir göçer obasında çalışmalarını sürdürürken

Saylan kimsenin ilgilenmek istemediği bir bahiste istekli olunca, 28’inci Lepra Servisi’nin Mesul doktoru yapılır. İstanbul Tıp Fakültesi’nde cildiye alanında öğretim üyesi olarak misyonunu sürdürür.

Yüksel ve Saylan’ın da ortalarında olduğu grup, 1983-1995 yılları ortasında sıhhat Bakanlığı-Emmaus işbirliği ile başta Van olmak üzere lepranın Mevcut olduğu Tüm vilayetler, ilçeler köyler taranarak, hasta ve yakınlarına ulaşır.

Tıbbı ve cerrahi tedavileri yapılır, fizikî ve toplumsal rehabilitasyonları sağlanır.

Türkan Saylan, 1976’da Cüzzamla Cenk Derneği’ni (CSD) 1980 yılında İstanbul Üniversitesi Lepra Araştırma ve Uygulama Merkezi’ni kurdu,
Merkez, 1981’de İstanbul Lepra Hastanesi ismiyle açıldı,
Saylan, sıhhat Bakanlığı ve Tıp Fakültesi’nden hemşire, Tabip ve işçi sağlamaya çalıştı. Lepra hastalarının binlerce çocuğunun okutulması için çabaladı. Hemşire, hekim, mühendis olmalarını destekledi,
Onun eforları sonucu Dünya sıhhat Örgütü (WHO) Türkiye’yi “lepranın Fazla azaldığı” ülkelerden ilan etti,
Saylan, 1986’da Hindistan’da Memleketler arası Gandhi Ödülü’ne layık görüldü.

Türkan Saylan’ın lepra çalışmaları sırasında çekilen fotoğraf

“Türkan Hoca, yalnızca benim için değil Birlikte çalıştığı herkes için, Lepra konusunu Fazla âlâ bilen bir doktor, adil, eşitlikçi, tahlilden yana, hoşgörülü, üretken, geliştiren bir yöneticiydi. Tıpkı vakitte Fazla güzel bir öğretmen, muhtaçlık duyduğunuzda da bir anne, Dost ve yönder idi. Ondan öğrendiklerimle mesleğimde ve ömrümde daima hoş, verimli, Olumlu şeyler yapabildim.”

‘İnandığı bahisten asla vazgeçmezdi’

Saylan, Özellikle lepralı hastaların hayatına kattığı toplumsal takviyeler ile yaşadıkları stigmayı yok etti.

1986 yılında Hindistan’da Gandhi Ödülü’nü Meydan birinci bayan oldu.

2002 yılında emekli oldu ve CSD Lideri olarak vefatına kadar misyon yaptı.

Türkan Saylan ve Ayşe Yüksel, lepra çalışmaları sırasında Anadolu’da çocukların ve bayanların eğitimdeki eşitsizliklerine birebir Şahit oldu.

“‘Herşeyi devletten beklememek gerek’ diyerek eğitimde eşitliği sağlamayı kendisine misyon edindi. ‘Bu ülkede üniversite bitirip Uğraş sahibi olan her bayanın Cumhuriyet’e borcu var’ kederi.

“İnandığı ve yapmak istediği bir bahisten asla vazgeçmez, sonuçlanana kadar da uğraşırdı. Mertti, kimseden çekinmezdi. Cumhurbaşkanı’na, Başbakan‘a, milletvekillerine name müellif, telefon eder, tekliflerini söylerdi. Söylediği işlerin takipçisi olurdu. Hesap sorardı.

“Anadolu’da cüzzam hastalarının perişan durumda olan çocuklarını okutmaya, onlara okul, burs bulmaya çalışıyordum. Birçok Kürt kökenli, kırsal Meydan kökenliydiler. O Vakit birtakım beşerler bana, ‘Hoca Hanım, bu çocukları neden okutuyorsunuz, bunlar büyüyüp bize silah çekecekler‘ derlerdi. ‘Hayır, onlar okuyup Muallim olacak, hekim olacak, bu bölgelere hizmet götürecek, bu insanları aydınlatacak. Asıl okumadıkları, bilmedikleri için terörist oluyorlar‘ diye karşılıklar, bu ön yargılara üzülürdüm...”

ÇYDD nasıl doğdu?

1995’te devrin ÇYDD Lideri Türkan Saylan bir toplantının açılış konuşmasını yapıyor.

Türkan Saylan denilince akla birinci gelenlerden biri de, kurucularından olduğu ve uzun mühlet başkanlığını üstlendiği çağdaş Hayatı Destekleme Derneği (ÇYDD).

1989’da kurulan dernek, şu anne dek 68 bine yakın kız çocuğuna eğitim dayanağı verdi.

Derneğin şimdiki lideri Prof. Dr. Aysel Çelikel, “Bugün kızların okullaşma oranının yüzde 98’lere ulaştığı belirtiliyor. Şayet bu sayı doğruysa, bizim bunda hissemiz büyük” diyor.

ÇYDD, Psikiyatri uzmanı Aysel Ekşi’nin bir ortaya getirdiği, birden fazla devlet memuru ve üniversite hocalarından oluşan bir takım tarafından kuruldu.

“Saylan’ın öncü rol üstlendiği ÇYDD, bir grup çalışmasıydı. 9 Yönetim heyeti üyesi ve 9 yedek üye, Anadolu’nun dört bir köşesinde çalışmalar yürüttük. Birinci projemiz, toplumun eğitim seviyesini yükseltmekti. Kız çocuklarının burslarla okula teşviki için bir eğitim programı hazırladık. Kız çocukları genelde devletin yatılı bölge okullarında okuyor, aileler de verilen burstan faydalandığı için eğitim onlara yük olmuyordu.”

108 bine yakın öğrenciye burs

Dernek, 28 yılda 108 bine yakın Talebe okuttu. Bu öğrencilerin birçok 6-8 yıla kadar devamlı dayanak aldı.

Aysel Çelikel, misyonu devraldığı Türkan Saylan’ın “karizmatik kişiliği ve topluma hizmet aşkıyla” derneği nasıl büyüttüğüne yakından Şahit olacaktı:

“Her kısımdan beşere yardım etmeyi misyon bilmişti. Bayan kütüphanesi açılacaksa ona koşardı. Genelev bayanlarının sigortalı olması için bir kanun teklifi hazırlamıştık bir arada.

“Sağlıktan aileye oburlarının her sıkıntısıyla ilgilenirdi. Atatürk Cumhuriyeti’nin Uygar uluslar çizgisine gelmesini yürekten isteyen bir vatanseverdi. Vaktini daima üretken bir halde kullandı.”

ÇYDD Lideri hukukçu Aysel Çelikel, Türkan Saylan’la birlikte derneğin kuran çekirdek gruptaydı.

ÇYDD Lideri: Cumhurbaşkanı’nın bahsettiği kumpas bize zati kurulmuştu

2009 yılında “Ergenekon” ismi verilen soruşturma hem ÇYDD hem de Türkan Saylan için bir dönüm noktası olacaktı.

İstanbul’da 90 şahıs gözaltına alınırken, ülke çapında 90’dan Çok şubesi olan ÇYDD genel Merkezi ile Türkan Saylan’ın konutuna baskın düzenlendi. Burs verilen öğrenciler ile üyelerin listesi iç kimi evraklara el konuldu.

İsnat edilen cürüm, “Ergenekon Silahlı Terör Örgütü’ne Üye olmak”tı.

ÇYDD’nin Van Şubesi Yönetim Konseyi üyesi Prof. Dr. Ayşe Yüksel, gözaltına alınan üç dernek yöneticisinden biriydi.

Aynı gün ben de gözaltına alınıp 4 gün sonra tutuklandığımdan yanında değildim. Cezaevindeki televizyonda, hasta haline karşın, haklılığımızı ne kadar yeterli savunduğunu izliyordum.”

Aysel Çelikel ise Ergenekon baskınları için “Böyle bir şey olabileceğini düşünememiştik zira biz Atatürk unsur ve ihtilallerini muhafazanın Anayasa’ya Müsait olduğunu da Fazla uygun biliyorduk” diyor ve kelamlarını şöyle sürdürüyor:

“Neyle suçlayacaklarını bilemediler, topladıkları bilgisayarlardaki CD’lere Düzmece kanıtlar monte ederek bu davaları açtılar. Dernek ve onun başında olan Türkan Saylan güya gayriahlâki işler yapıyormuş, halkın verdiği bursları terör örgütlerine veriyor ve Türkiye aleyhine çalışıyormuş üzere bir hava vermek istediler.

“Terör örgütlerine yardım etmek bizim aklımızdan geçmezdi lakin kalkınmakta olan öncelikli yörelerin başında şark ve Güneydoğu geliyordu. Devletin siyaseti da buydu: Terörü önlemek için oradaki toplumsal ve kültürel ömrü geliştirmek. Bu kapsamda ÇYDD oradaki öğrencilere burs veriyordu. Bu Fazla doğal bir olay.

“ABD’ye CD’leri gönderip Özel raporlar getirdik. Uzman raporlarıyla da tespit edildi: CD’ler açılmış, içine yeni bilgiler konulmuş ve tekrar kapatılmış. Tarih ve saatleri de yazıyordu. Türkiye’deki uzmanlardan da bu raporları alıp mahkemeye sunduk.

“Bunlar, FETÖ’cülerin suçlamalarıydı. Kumpas olduğu anlaşılınca zati her şey düzeldi ve merak ettik. Cumhurbaşkanı (Recep Tayyip Erdoğan), ‘Bana kumpas kuruldu’ dediğinde, tıpkı kumpas daha Evvel bize de kurulmuştu zati.”

Ergenekon soruşturmaları kapsamında gözaltına alınan ÇYDD yöneticileri Filiz Meriçli, Ayşe Yüksel ve Avukat Işık Gerçel, daha sonra beraat etti.

‘Cumhurbaşkanı, ‘Ben bu davanın savcısıyım’ dememiş miydi?’

Peki ÇYDD’yi kim, neden amaç aldı? Aysel Çelikel’in cevabı şöyle:

“Bu davalar açıldığı vakit, yargıçlar ve savcıların Fethullah Gülen yanlısı oldukları meydana çıktı ancak zati siyasal iktidarla birlikte çalışıyorlardı. İktidar da tıpkı kanıları paylaşıyordu. Bunlar nasıl yargıyı, polisi ele geçirdiler? ‘Ben bu davanın savcısıyım’ dememiş miydi, Cumhurbaşkanı? O yüzden Ergenekon ve Balyoz davaları birebir vakitte siyasal iktidarın davalarıdır.

” ‘Ama biz aldandık’ denebiliyor. Yine siyasi iktidar, bürokrasi ve bakanlıklar bize karşı tavırlarını sürdürüyorlar. Vergi borcumuz varmış üzere bize davalar açılması bundan.”

Çelikel’e nazaran Türkan Saylan’ın Türkiye toplumunun hafızasındaki yeri baki:

“Ergenekon felaketinden kurtulmamız Fazla uzun sürdü. Pek Fazla şahıs ‘Acaba?’ sorusunu sordu. Yanlışsız olmadığını bildiğimiz için üzüldük lakin etkilenmedik. Aslında kaybetmemiştik lakin o denli olduysa da, prestijimizi tekrar kazandık.

Çelikel, “ÇYDD’ye evvelden kurumsal takviye fazlaydı. Artık bunlar yok ancak toplumun takviyesi inanılmayacak kadar güçlü” diyor ve ekliyor:

“Görüyorlar, biz her bölüme hitap ediyor, yardım ediyoruz. Yaptığımız işin insani, kültürel bir tarafı var, bir de Atatürkçülük tarafı var. Bizim maksadımız, özgür, dini inancı da olan birebir vakitte laikliğin pahasının farkında olan beşerler yetiştirmek. çok uygun bir yerde duruyoruz, bunu da gurur duyarak söylüyorum.”

‘Bu yaşta kızamık olacak hâlim yok ya!’

Babasının “At kız” dediği Türkan Saylan, toplumun bir bölümü için korkusuz bir eğitim – Kamu sıhhati savaşçısı ve Atatürkçü çağdaş bir devrimciyken, kimileri onu “darbeci” ve “İslam karşıtı” ilan etti.

Gençlik yıllarında şimdi oğluna hamileyken tüberküloza yakalanan Türkan Saylan’ın 1986’da yakalandığı ve tedavi olduğu kanser hastalığı, yıllar sonra yine nüksedip ileri evreye geçti. Saylan ömrünün 25 yılını kanser tedavisiyle geçirdi.

Yakınlarının değişiyle “sıradan bir hasta olarak tedavi oldu ve işini hiç aksatmadı”.

Ergenekon baskınlarıyla meskeninde 7 saate yakın arama yapıldığında, nükseden kanseri karaciğerini de vuran Saylan’ın tedavisi sürüyordu.

Son iletisi da “Bana düşen bütün misyonları yerine getirdim; vefata hazırım” olacaktı.

Bundan kısa müddet sonra, 30 yıllık yoldaşı Ayşe Yüksel Türkan Hocası’na veda etmesine neden olan göğüs kanseri teşhisini, bu sefer kendisi için koyacaktı.

Halk sıhhati için on yıllar uzunluğu ortak çaba veren Türkan Saylan ve Ayşe Yüksel’in birlikte nihayet fotoğraflarından biri.

Ayşe Yüksel, Saylan’ın vefatından üç ay sonra göğsündeki kitleyi ayrım ederek göğüs kanserine yakalandığını öğrendiğinde, birebir hastalıktan kaybettiği Türkan Saylan’ın kelamları aklına gelecekti:

“Türkan Hoca biz üzülmeyelim diye ‘Bu yaşta kızamık olacak halim yok ya” demişti.O kelamı hiç unutmadım.

“Her yıl Denetim olmama Karşın Ergenekon süreci, tutuklanmam, Türkan Hocamızı kaybetmek üzere nedenlerden olsa gerek, meme kanseri teşhisini kendi kendime koydum.

“Hemen aklıma Türkan Hoca’nın kelamı geldi. Ben de birebirini kendime söyleyerek yaşama devam ettim. Doğal ki teşhis konduğu günler de herkes fizikî olarak da, Ira olarak da Türkan Hoca’ya çok benzediğimi söylediler. ‘Bari meme kanserinde benzemeseydin‘ dediler.“